Б.Энхзаяа

Түрүүч нь Улаанбаатар усгүй болохын цагт

Усны менежментийн талаар манай төр засгийн байгууллагууд учиргүй их ярьдаг. Жил бүр хэрэгжүүлдэг, түүндээулсын төсвийг зарцуулдаг менежмент гэгчийн үр шимээр ус арвижиж, нэмэгдсэн гэж та дуулсан уу. Усны менежмент гэх нэрийн дор маш олон төсөл хөтөлбөр хэрэгждэг. Ялангуяа гадаадын өндөр санхүүжилттэй хөтөлбөрүүд өнгөрсөн хугацаанд хэрэгжсэн. Одоо ч хэрэгжүүлж байгаа нь бий. Тэдгээрийн үр шим хаана байна вэ. Үнэндээ болгоно, бүтээнэ гэсэн сайхан лоозонтой төсөл хөтөлбөрүүдийн цаана мөнгө угаах, ашиг хүртэх гол ажил явагддагийг усны салбарын томоохон эрдэмтэд онцолж байна. Нэг төсөл хэрэгжлээ гэхэд түүний зөвхөн 10 хувь ньзорилгодоо хүрдэг, үлдсэн нь хэрэгжүүлэгч, санхүүжүүлэгч талдаа хуваагдан ашиг болж очдог бичигдээгүй хуультай гэнэ.

​​​​

Усны бодлого манай улсад ямар байгаа талаар Усны ассоциацийн тэргүүн, доктор Д.Батмөнх нэгэн илтгэлдээ “Манай улсын  хэмжээнд газар доорх усны нөөцийн байгалийн болон ашиглалтыг  хянах мониторинг байхгүй  байгаа нь нөөцийн бүрдэлт, нөхөн сэргээлт, хомсдол, бохирдолтын талаар дорвитой дүгнэлт хийж цаашдын чиг, хандлагыг тодорхойлоход бэрхшээлтэй байна. Байгалийн  усны нөөцийг өвөл, хавар, зун, намрын улиралд болон  ус дутагдалтай  бүс  нутагт  хэрхэн  хуваарилах, томоохон  уул  уурхайн үйлдвэрлэлд  нөөц  хүрэлцэх үү, эс хүрэлцэх талаар усны нөөцөд  тулгуурлан  ашиглах менежментийн нэгдсэн бодлого үгүйлэгдэж  байна. Газар доорх цэнгэг ус нь стратегийн эрдэс баялаг гэдгийг нийтээрээ  хүлээн  зөвшөөрч, түүний ашиглалт, хамгаалалт, судалгаанд  томоохон  өөрчлөлт  хийх цаг  болсон” гэсэн байна. Түүнтэй ижил байр суурьтай олон хүн энэ салбарт байгаа нь нууц биш.

Үүний тод жишээ нь Улаанбаатар хотын хүн амыг ундны усаар хангаж буй Туул гол. Туул голын Монгол орны нутаг дэвсгэрийн 3.19 хувийг эзэлдэг хэрнээ нийт хүн амын 50 хувийг эзэлсэн ачаалалтай сав газар юм. Туул голтой холбоотой түмэн олон төсөл, хөтөлбөр өнгөрсөн хугацаанд хэрэгжүүлсэн. Гэвч урсац нь нэмэгдэж, бохирдол ньбагассан зүйл үгүй. Үүний тод жишээ гэхэд одоогоос гурван жилийн өмнө нэгэн компани Туул голын урсацыг нэмэгдүүлэх хэдэн тэрбумын төсөл хэрэгжүүлж, Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт Туул голын эхэн орчимд уулынжалганд хэд, хэдэг худаг гаргасан байдаг. Гэвч тэрхүү худаг нь ажиллаад Туул голын урсацыг нэмэгдүүлэх битгийхэл хэдэн тэрбумын үнэтэй хөрөнгө уулын жалганд үр ашиггүй хэвтэж байна. Үүнийг хянаж шалгаж, үр дүнгийг ньнэхэж, хариуцлага тооцох хүн өнөөдөр хүртэл үгүй. Ийм л маягаар монголчууд байгалийн баялагтайгаа харьцсаар эцэст нь усны хомсдолд орох эрсдэл тулгараад байна.

Улаанбаатарын ундны усны эх үүсвэрийг нэмнэ гээд бас л томоохон санхүүжилттэй төслөөр 10 гаруй худаг гаргаад эдүгээ тэр нь бас л ажиллагаагүй хог болж хэвтэж байгаа тохиолдол байна. Үүнийг усны чиглэлийн төрийн томоохон байгууллага гүйцэтгэсэн юм билээ. Гэвч төрийн байгууллагын тайлан тооцоонд хийсэн бүтээсэн, үр дүнахиц гарсан гэж ирээд л том, том ярьсан дарга даамлууд олон байна. Харин газар дээрээ хэрхэн хэрэгжиж байгааг байгаль өөрөө тод томруунаар харуулаад өгч байна.

Б.Энхзаяа

Ус хүний биед ямар нөлөө үзүүлдгийг та мэдэх үү. Хэрэв усгүй бол хүний биед ямар өөрчлөлт орох бол. Хүн шингэнээ нэг хувь алдахад л цангана. Хоёр хувь алдвал бие тавгүйрхэж хоолны дуршил буурна, ажлын чадвараа 20 хувиар алдана. Шингэн алдалт нэмэгдэж зургаан хувьд хүрвэл нүүрний арьс эрс хувирч, хөдөлгөөнөө удирдах чадвараа алдаж эхэлдэг. Хэл яриа ойлгомжгүй болно. Хэрэв 10 хувь хүрвэл биеийн дулааны тэнцвэр алдагдаж, эсүүд үхэж эхэлдэг. Харин та амьдралдаа хараахан ийм зүйлтэй тулгараагүй байна уу. Ирээдүйд ч нүүр тулахгүйгэдэгт эргэлздэггүй биз. Тийм ээ, бүхий л монголчууд энэ тухай санадаг ч үгүй.

АНУ-ын нэгэн хот өдөрт зөвхөн гурван цаг устай амьдарч сурч байна. Зүүн өмнөд мужуудад тохиолдсон ган Алтанта, Чатанүүга гэх мэт томоохон хотуудыг айлгаад байгаа бөгөөд Орме хот аль хэдийнэ дусал ч усгүй болжээ. Усыг одоо машинаар л зөөж түгээж байна. Ус 09:00-13:00 цагийн хооронд ирж энэ үед амьдрал ид цэцэглэж, хүмүүсусанд орохоор дугаарладаг. Угаалгын машинууд хүнгэнэж, гэрийн эзэгтэй нар аяга тавгаа угаана. 13:00 цагаасхойш ус тасалдаж энд тэнд цуглуулсан усаа дусал дуслаар гамнан хэрэглэнэ. Хотын захирагчийн хэлснээрхотынхон одоо зөвхөн усандаа хотын төсвийнхөө 75 хувийг зардаг болжээ. Тэгвэл улаанбаатарчуудыг ч ийм ирээдүй хүлээж байна.

Саяхны хэд хоногт нийслэлийн хөрсний бохирдлыг хот даяараа ярилцлаа. Зөвхөн энэ удаад ч биш, сүүлийн хэдэн жил лавтайяа хөрсний бохирдол гэж хэвлэлийнхэн хашгирч ирсэн. Гэвч өнөөдөр бахь байдгаараа, дээрдсэн зүйл, шийдсэн асуудал байхгүй байгаа нь харагдлаа. Хөдөө аж ахуйн их сургуулийн ахлах багш, доктор профессорА.Энхтөр “Улаанбаатар хотын хөрс органик бодисын бохирдол хамгийн дээд тал нь 30 дахин нэмэгдсэн. Эрдэс бодисынх 70 дахин нэмэгдсэн. Техникийн захууд, авто засвар, 100 айл орчмын хөрсөнд хүнд металлын бохирдолмаш их байна. 2010 онд эдгээр газрын хөрсөнд агуулагдах хүнд металл 120 дахин их байсан бол 2014 оны судалгаагаар бохирдсон хөрс нийт авсан дээжүүддээ харьцуулахад 66-80 хувь нь бохирдсон гэсэн судалгаа байна. Түүнээс гадна хромын хэмжээ нэмэгдэж байгаа хандлага ажиглагдаж байгаа. 2010 онд хромын бохирдлын хэмжээ 0.3-аас нэг дахин нэмэгдэж байсан бол дөрвөн жилийн дараа 1.4-өөс ес дахин нэмэгдсэн” хэмээн ярьж байна. Хөрсөн дэх нянгийн бохирдол дээд цэгтээ хүрснийг эрдэмтэн судлаачдаар тогтохгүй төрийн байгууллагынхан чтэмдэглэж байна. “Улаанбаатар хотын хэмжээнд авсан нийт дээжний 88 хувьд нь нянгийн болон хөгц мөөгөнцөр илэрсэн. Хөрс бол нянгаар маш их бохирдсон нь судлаачдын нэгдсэн дүгнэлтээс харагдаж байгаа. Ялангуяа гэрхороолол томоохон зах орчим хур хогон цэгэнд нянгийн бохирдол хамгийн их. Органик бохирдол авто засварынгазруудын орчимд нефть шатах тослох материал орчимд маш их байгаа. Гэр хорооллын хогийн цэгүүд дунд ахуйнгаралтай хоол хүнс, нүүрсний хог, үхсэн мал амьтны сэг зэмнээс органик бохирдлын дийлэнх нь бүрдэж байгаа. Нийт авсан дээжний 52.6 хувьд нь дэвсгэр агууламжтай харьцуулахад органик бохирдолтой байна” гэж Нийслэлийн байгаль орчны газрын дарга Э.Баттулга ярилаа.

Нян, мөөгөнцөр, эрдэс, органик бодисонд он удаан жил идэгдсэн хөрсний бохирдол газрын гүн рүү нэвчсээр газрын доорх усанд хүрэх эрсдэлтэй байгааг судлаачид анхааруулах боллоо. Хэдий ундны усыг олон метрийн гүнээс авч байгаа ч олон арван жил шийдэлгүй явж ирсэн хөрсний бохирдлын аюул улаанбаатарчуудын ундны усанд нөлөөлөх эрсдэл бий болсон гэж доктор, профессор А.Энхтөр хэлсэн.

Ерөөс нийслэлчүүдийн ундны ус, Монгол орны усны нөөц, түүний ашиглалтын тухай сүүлийн жилүүдэд таагүй мэдээ дуулдсаар байгаа юм. Монгол Улс усны засаглалыг зөв хэрэгжүүлж чадахгүй байгаагаас усны нөөц машихээр хорогдож байгааг салбарын мэргэжилтнүүд дуу нэгтэйгээр хэлж байна. Наад зах нь устай холбоотой нэгдсэн удирдлагатай, тогтвортой, дорвитой судалгаа манай улсад хийгдэггүй. Энд тэнд алаг цоог хийсэн судалгаа нь хэннэгэн эрх мэдэлтэн, компанийн захиалгаар хийгддэг. Хатуухан хэлэхэд энэ салбарын зүг чиг заагч алтан гадас од болсон эрдэмтэн, судлаачдын олонх нь худалдагдсан. Тиймээс энэ салбарын бодлого, чиг баримжаа зүгээ алдаж төөрөлдөж гүйцээд байгааг олон эх сурвалж хэлдэг.

Хамгийн сүүлд 2014 онд олон улсын төслийн тусламжтайгаар томоохон тооцогдох усны судалгааг Усны ассоциациас хийсэн байдаг. Тус судалгаанаас ишлэхэд Монгол орны байгалийн усны нөөц гол мөрөн, нуур, газрындоорхи устайгаа нийлээд 609.5 шоо метр. Хувьлаад үзвэл, нийт нөөцийн 82 хувь нь нуурын ус, 10.4 хувь нь мөстөл, мөсөн гол, 5.6 хувь нь гол мөрөнд байдаг. Хамгийн бага буюу хоёрхон хувь нь газрын доорхи ус юм. Гэтэл МонголУлсын хүн амын тал хувь нь аж төрж буй Улаанбаатар хотын ундны усны нийт хэрэглээний 90 хувь нь газрын гүний ус байна.
Улаанбаатар хотын унд-ахуйн хэрэгцээний усыг төв болон дээд эх үүсвэрээс хангадаг. Төв эх үүсвэрт нийт 92 ш ашиглалтын худаг байдгаас одоо ажиллаж байгаа нь 87 ш байдаг бөгөөд ашиглалтын нөөц баялаг нь 90.4 мян м3/хоног, дээд эх үүсвэрт 37 ш ашиглалтын худаг ажиллаж байдаг бөгөөд ашиглалтын нөөц баялаг нь 59.7 мян м3/хоног байдаг. Нийслэлийн хүн амын төвлөрсөн усан хангамжийн Дээд ба Төв эх үүсвэрийн нийт хүчин чадал 151 00 м3/хоног нөөцтэй байна гэж Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яамны цахим хуудаст тэмдэглэжээ.

Түүнээс гадны газрын доорх усны талаар “Монгол орон газрын доорхи усны нөөц баялаг асар их хэмжээтэй боловчудаан хугацаанд нөхөн сэлбэгддэг учраас ашиглаж болох нөөцийн хэмжээ тун бага. Гадаргын ус буюу голын ус богино хугацаанд /20 хоногт/ буюу жилдээ 18 удаа солигддог. Манай улс ус хэрэглээнийхээ 90 орчим хувийг газрындоорхи усаар хангадаг. Газрын доорхи ус нь экологийн нэн эмзэг тогтоцтой, усны горим тэжээлийн систем ньөвөрмөц, нөхөн сэргэх хугацаа нь хэдэн арав, хэдэн зуун жилээр тооцогддог учраас газрын доорхи усыг онцгой хамгаалалтанд авч нөхөн сэлбэгдэх хэмжээнээс үл хэтрүүлэн ашиглах шаардлагатай байдаг” гэсэн нь анхаарал татаж байна.

Хөрснийх нь бохирдол нь хэдэн арван жилээр хөрсөндөө нэвчсэн, ундны усны зохисгүй хэрэглээтэй, Туул голоотурааж эцээгээд үл тоохоо байсан улаанбаатарчуудын хувьд гүний ус гэдэг маш эмзэг болохыг сануулж байгаа хэрэг.

Үргэлжлэл бий.

Б.Энхзаяа

2021 ОНД УСНЫ НӨӨЦИЙН ХОМСДОЛД ОРНО

Дэлхий дахинаа усны хомсдлыг багасгахын тулд НҮБ-аас 2017 оныг “Хаягдал ус” хэмээн зарласан. Усны төлөөхдайн эхэлсэн энэ цаг үед хаягдал усыг дахин ашиглах уриаг дэвшүүлсэн нь энэ. Монгол орны хувьд ч усны хомсдолаль эрт нүүрлэснийг эрдэмтэн судлаачид анхааруулсаар улиг болов. Дэлхийн хэмжээнд жилд 5.5 тэрбум шоо метрус хаягддаг бол Монгол Улс 500-600 сая шоо метр ус хэрэглэн түүнийхээ 90 гаруй хувь буюу 470 сая шоо метрбохир усыг зүгээр л хөрсөнд шингээдэг тухай саяхан болж өнгөрсөн “Дэлхийн усны өдөр”-өөр Байгаль орчин, аялалжуулчлалын яамнаас танилцуулав.

Үнэндээ монголчууд усны үнэ цэнийгмэддэггүй ард түмэн. Хилийн чанададусны төлөө улс үндэстэн хэрхэн дайтаж, мөхөж байгаа нь бидэнд зүгээр лсансрын явдал. Тийм ч учраасгэрийнхээ хаяагаар, хойд жалганд, уулын хормойг ороосон гол, мөрөнмөнхийн юм шиг сэтгэж дээр дооргүй, эрхтэн дархтангүй чандмань эрдэнэболсон усаа зүй зохисгүй хэрэглэхийгзөвшөөрдөг болжээ. Бидний хэрэглэжбуй усны эх үүсвэр гүний болонгадаргынх. Тэгвэл усны нийт нөөцийнхоёр хүрэхгүй хувийг эзэлдэг газрындоорх усаар нийт хэрэгцээнийхээ 80 хувийг хангадаг судалгааг Усныассоциацийн тэргүүн, доктор Д.Батмөнхтанилцуулж байв. Харин үлдсэн 20 хувьнь гадаргын усыг ашигладаг. Тэр дундаауул уурхайн салбарт гэхэд жилд 100 гаруй сая шоо метр ус хэрэглэгддэг гэжбайна. Энэ нь Монгол Улсын усныжилийн хэрэглээний тав хуваасны нэгхувь гэсэн үг. Гэтэл уул уурхайнхныусны төлбөрт өгч буй хэмжээ нь тэнгэргазар шиг ялгасан хууль тогтоомжтой. Энэ мэтчилэн чандмань эрдэнэ болсонусаа хайр гамгүй хэрэглэж, түүнээс олохашгаа ч бүрэн авч чадахгүй жиларгацаасаар усны салбарт маш том асуудал бугших болсныг хүн бүр сануулах болов. Усны нөөцийн нарийвчилсансудалгаанаас эхлээд усны нөөцийг хамгаалах, нэмэгдүүлэх бодлого байгаа онохоо больсон гэдэг. Үүний гороор бид 2021 он гэхэд усны нөөцийн хомсдолд орох прогнозыг БОАЖЯ-наас гаргажээ. Ялангуяа Улаанбаатар болон говийнбүсэд усны нөөцийн хомсдол маш хурдтай үргэлжилж байгааг мэргэжлийнхэн тогтоосон байна.

Л.Эрдэнэбулган: АЖ АХУЙН НЭГЖҮҮДЭД ДАРАМТ БОЛОХ УЧРААС ЖУРМЫГ ХОЙШЛУУЛЖ ИРСЭН

Усны зохисгүй хэрэглээг гааруулж буй олон хүчин зүйл бий. Үүний нэг нь ус бохирдуулсны төлбөрийн асуудал юм. Ус хэрэглэж буй бүх субьект ус бохирдуулагч гэж үзэх болох. Дээр дурдсанаар Монгол орны усны жилийнхэрэглээний 90 гаруй хувь буюу 470 сая шоо метр бохир ус хаягдаж байгаа юм. Гэтэл ус бохирдуулсны төлбөрийгтөлж буй нэг ч иргэн, аж ахуйн нэг өнөөдрийг хүртэл алга. Үүнийг Ус бохирдуулсны төлбөрийн тухай хуулийнхэрэгжилт хангалтгүй байгаатай холбон тайлбарлах хүмүүс байна. Энэ хуулийг олон жил ярьсны эцэст 2012 ондУИХ-аар баталсан ч дагалдан гарах журамгүй гэх шалтгаанаар эдүгээ хүртэл хэрэгжихгүй, байгаль орчинд учирсанхор хохирол, ус бохирдуулсны төлөө хэн ч хариуцлага хүлээгээгүй юм. Ялангуяа уул уурхай, үйлдвэрлэлийнсалбарт хортой бодисоор ус бохирдуулж буй аж ахуйн нэгжүүдэд боломж болсоор өнөөг хүрчээ. Тиймээс энэасуудлаар Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны хэлтсийн дарга Л.Эрдэнэбулганаас тодруулав. Тэрээр 2012 онд батлагдсан хуулийг журамгүйгээр хэрэгжүүлэх боломжгүй байсаар хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахшаардлагатай болсныг хэлж байна. Энэ талаар Л.Эрдэнэбулган “Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамнаасЗасгийн газарт Ус бохирдуулсны төлбөрийн тухай хуулийн журам батлах талаарх саналыг өнгөрсөн хугацаанд 3-4 удаа хүргүүлсэн байсан. Гэвч журам баталснаар эдийн засгийн хүндрэлтэй үед аж ахуйн нэгжүүдэд олон төрлийнтатвар нэмэгдэх дарамт болно гэсэн улс төрийн шалтгаанаар хойшилж ирсэн. Бидний хувьд журам гаргах талаарнэлээд судалсан. Одоо бол хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах нь зүйтэй гэсэн саналаар хуулийн төсөл боловсруулжбайна. Бохирдуулсны төлбөр гэж аж ахуйн нэгжүүдэд багагүй мөнгө төлөх болдог. Олон улсад бол аажмаарэхэлдэг. Жишээ нь Малайзад ганцхан бодисоос эхлээд төлбөрөө авч эхлээд өнөөдөр гэхэд олон бодисын төлбөравах болсон. Үнийн хувьд ч багаар эхэлж Засгийн газар нь нэмэгдүүлж явдаг тогтолцоотой. Ингэснээр аж ахуйннэгжүүдэд ачаалал бага үүрүүлэх, нөгөө талаар байгаль орчныг хамгаалж усны бохирдлын хэмжээг бууруулахгэсэн хоёр үндсэн асуудлыг нэгтгэж үнийг бууруулах нь зүйтэй гэж шийдсэн” гэлээ.

2012 онд батлагдсан Ус бохирдуулсны төлбөрийн тухай хуульд бохирдуулагч бодисыг тав ангилан төлбөрногдуулахаар тусгасан байдаг. Салбарын яамны мэргэжилтний хэлснээр хуулийг шинэчлэхээр болсон гэж байна. Түүнчлэн хуулийн төслийг УИХ-ын Хаврын чуулганаар багтаан хэлэлцүүлэх төлөвлөгөөтэй байгааг ч тэрээр хэлсэн.

Ямартаа ч олон жил ажил хэрэг болоогүй, бүр хууль нь гараад ч хэрэгжээгүй асуудалд удахгүй шийдэл гарах нь. Гэхдээ одоо ажил хэрэг болох нь гээд орхиж болохгүй. Ус бол Монгол Улсаар тогтохгүй хүн төрөлхтөнд стратегийн ач холбогдолтой. Нэгэнт хэрэглэж, бохирдуулж байгаа хэнбугай ч үүрэг хариуцлага хүлээх ёстой. Тэдний нуруун дээр ачаа нэмэгдэнэ гэх өнөө маргаашаа бодсон өчүүхэн шалтгаан ирээдүйд Монгол орныг усны хомдсолд аваачих гүүр болох ёсгүй. Тиймээс Ус бохирдуулсны төлбөрийн тухай хууль хэрэгжиж эхэлсэн он тооллоос өнөөг хүртэлх хугацааны төлбөрийн тооцоог гаргаж хариуцах эзэнд нь үүрүүлэх учиртай. Одоо боловсруулж буй хуулийн төслийг ч 2012 оны хууль шиг царцаахгүйгээр холбогдох хүмүүс нь сэтгэл зүтгэлтэй, төр түмний өмнө хүлээсэн үүрэг, тангарагтаа үнэнчээр ажиллахыг хүлээж байна.

Африкийн улсууд шиг тун удалгүй Монголчууд усаа худалдаж авдаг болох нь. Төв аймгийн Заамар сумын Хайлааст багын малчдын дүр зураг үүнийг харуулж байна. Алтны шороон ордоороо тэргүүлэгч Тосон Заамар шороон Заамар болжээ. 20 гаруй жил алт олборлосноос болж ирээдүй хойч үедээ нутаг нугаа онгон дагшинаар нь үлдээх боломж өнөөдрийн нөхцөл байдлаас харахад тун хэцүү санагдана. Туул гол Заамрын хөндийгөөр 300 км үргэлжлэн урсдаг. Энэ л голоосоо үеийн үед нутгийн ард түмэн хүн малгүй ундаалж байгалынхаа сайхнаар бахархаж өвөлдөө өнтэй сайхан өвөлжиж ирсэн түүхтэй. Гэвч өнөөдөр алтны гол уурхай болсон Хайлааст багын малчид Туулынхаа усыг уух аргагүй болж ундны усаа 5-10 км зайтай газраас зөөж олон хоног хадгалсан ус хэрэглэж байна. Мөн малаа бэлчээх газар нутаггүй болж уулын оройг бараадан нүүдэллэж явна. Тэдэнд өвөлжөө, хаваржаа, намаржаа, зуслангийн газар үгүй. Мал нь алтны уурхайнуудын ухаж овоолсон шороотой өвс идэж зарим нь үхэж эхэлжээ. Түүнчлэн хүүхэд багачууд нь шороо тоосны харшилтай болж 10 хүүхэд тутмын 7 нь өвчилж байна. Уул овоо шиг овоолсон шороонд хүн амьтан дарагдаж хиймэл нуур, ухсан нүх уруу мал амьтан унаж амь насаа алдсан тохиолдол олон гарчээ. Алт муу мөртэй, арван тамтай гэж өвгөд дээдсийн хэлсэн хэлц үг бий. Энэ үг энэ газарт биелэлээ олж ёстой нөгөө Саран дээрхи амьдрал энд л бий болжээ гэхэд хилсдэхгүй болжээ. “ Хатан Туулаа хамтдаа хамгаалцгаая” уриатай “Хөвсгөл далайн эзэд хөдөлгөөн”, “ Ил тод байдал сан”, “ Байгаль орчны сэтгүүлчдийн сүлжээ” ТББ -уудын сэтгүүлчид, судлаачид хамтран өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд / 10.07,08/ Төв аймгийн Заамар сум, Хайлааст багт ажилласан. Тус сумынхан 20 гаруй жил алт олборлогч компаниуд, байгаль орчинд ээлгүй төр засгийн бодлого шийдвэрийн эсрэг тэмцсээр ирсэн. Өнөөдөр энд байгаль орчин сүйдэж, Туул голын урсгал тасарч бохирдол дээд цэгтээ хүрч хүн амьтанд сөрөгөөр нөлөөлж буй нь олон баримтаар нотлогдож байна. Алтны компаниуд Туул голын урсгалыг өөрчилж ямар ч хяналтгүйгээр гүний усаар хиймэл нуур үүсгэн алтаа угааж байгаа зэрэг хууль зөрчсөн олон үйлдлүүдийг газар дээрээс нь сурвалжиллаа. Энд алтны 22 компани түүнийг дагасан 170 жижиг уурхай үйл ажиллагаа явуулж байна.

Монгол- Орос-Цветментийн охин компани болох “ Зэрэгцээ” гүний усаар алтаа угааж Туул голыг бохирдуулж байна

Төв аймгийн Заамар сумын Хайлааст баг. Туул голоос гүний ус татаж байгаа нь.

Монгол- Орос-Цветментийн “ Зэрэгцээ” хэмээх охин компани Туулын гүнээс бүдүүн төмөр хоолойгоор цэвэр ус татаж хиймэл нуур үүсгэн алт олборлож байна. Гэвч тус компани усны үнэлгээгээ нэг ч удаа хийлгээгүй. Түүнчлэн ус ашиглах гэрээгүйгээр гүний усыг их хэмжээгээр дур мэдэн ашиглаж байгаа ноцтой зөрчлийг орон нутаг дахь байгаль орчны нөлөөлийн үнэлгээ хийж буй “ Мөнх ногоон хас” ТББ-ынхан илрүүлсэн байв. “Зэрэгцээ” компани ус ашигласаны төлбөрөө 2014,2015 онуудад нэг ч удаа төлөөгүйг орон нутгийн татварын мэдээнээс харагдаж байв. Энэ бүгдэд хяналт тавих үүрэгтэй Байгаль орчны байцаагч, даамал нь бидэнд мэдээлэл өгөхөөс татгалзаж зугтсан билээ. Зэрэгцээ шиг олон компани гүний усаар алтаа угааж бохирдсон усаа цэвэршүүлэхгүйгээр Туулд шууд цутгаж байгаа тухай нутгийн иргэд ярьж байна.

“Драг” буюу алт олборлогч

Алт олборлож буй Драг.

Шороон ордын алт олборлох гол технологи нь ус байдаг бөгөөд шороог усаар зайлж алтыг нь тунгааж авдаг. Энэ үйл ажиллагааг хөнгөвчилсөн арга нь Драг юм. Алтны томоохон компаниуд хиймэл нуурандаа Драг байрлуулж түүндээ үйл ажиллагаагаа явуулдаг юм байна. Гаднаас нь харахад 5-6 давхар байшин. Өөрөөр хэлбэл алтны болоод усны мангас гэж нэрлэх энэхүү “Драг ” гэдэг нь хиймэл нууранд хөвөх байдлаар газраа ухаж улмаар тусгай бэлтгэсэн устай ёмкост шороогоо хийн шигшиж алтаа ялган авдаг аварга том хөлөг онгоц гэмээр эд юм. Драг нь голыг хамгийн ихээр бохирдуулдаг ажээ. Драг, цагт 50-75 м3 элс угааж баяжуулах хүчин чадалтай. Драг нь энд тав байдаг тухай Иргэний нийгмийн байгууллагынхан ярьж байсан.Өнөөдөр хууль хэрэгжүүлэгч төрийнхөн алтны компаниудтайгаа хуйвалддаг тухай мэдээлэл бидэнд ирсэн. Энэ мэтчилэн дээр дурьдсан асуудлуудыг баримт түшиглэн цувралаар хүргэх болно.

Бусад зургуудыг дор дарж үзнэ үү.

Нутгийн иргэдийн шаардаж байгаа төмөр зам энэ байна. Туул голын хойгуур, хамгаалалтын бүсийн гадуур тавиастай, бараг эвдрээгүй. Түүнийг 1960-аад онд зөвлөлтийн барилгын трест (СОТ )-ийнхэн барьж нийслэлийн бүтээн байгуулалтанд шаардлагатай барилгын материалыг Туул гол, байгаль орчинд хор хөнөөлгүйгээр уулнаас олборлон тээвэрлэж байжээ. Тэгвэл өнөөдөр энэ олон компани нийлээд сэргээж ашиглахад болохгүй гэх газаргүй.

Өнөөдөр Бөхөгийн голын ерөнхий дүр зураг ийм байна. Шувуун фабрикийн дээхнэ талд ↓

Нутгийн иргэдийн дурсамжинд төдийгүй усны тооллогын дүн мэдээ, нутаг орны танилцуулгад Хатан Туул руу урд зүгээс цутган тэжээдэг Бөхөг гэж яах аргагүй гол тэмдэглэгдсэн байдаг. Жижиг горхи биш, гол! Харин өнөөдөр иймэрхүү шуудуу үлдэж хоцорчээ. Шалтгааныг ихэнх хүмүүс дайрга олборлолтоос болсон гэх, бас нэг иргэн хэлэхдээ, голын эхэнд 8000 чацарганы модтой аж ахуйтан тэдгээрээ услахын тулд усыг боосных гэв.↓

Бөхөгийн голын олборлоод дууссан зарим компани нөхөн сэргээлт хийсэн нь гэнэ. Үгүй байлгүй дээ ↓

Бөхөгийн голын хоёр талаар, заримдаа дээгүүр нь дамнуулан ухаж төнхөж байгаа компаниудас нэр усаа бичсэн компани ганц ч алга. Ганц байсан самбар бол энэ.

Бөхөгийн гол дээр төвхнөсөн энэ компани бас л нэрээ бичсэнгүй. Уг нь “Боржигоны тал” гэдэг. 2013 онд арав орчим ажилчдынхаа ундны усны зориулалтаар худаг гаргах зөвшөөрлийг Төв аймгийн Байгаль орчны газраас авсан хэрнээ тэр худгийнхаа усыг асар их хэмжээгээр үйлдвэрлэлд ашиглаж хайрга угаах гэрээг Туул голын сав газрын захиргаатай байгуулж чадсан нь гайхалтай. Уул уурхайн компаниуд хэзээ ч нөхөн сэргээгдэхгүй гүний усаар туйлж өгч буйгийн нэг жишээ энэ байна ↓